Antybiotykooporność – ciche zagrożenie XXI wieku
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nadużywanie antybiotyków w medycynie i hodowli zwierząt doprowadziło do powstania bakterii, które potrafią przetrwać nawet najsilniejsze leczenie.
Antybiotykooporność jest jednym z największych globalnych zagrożeń zdrowotnych, mogącym cofnąć nas do czasów sprzed ery antybiotyków.
Bakterie takie jak Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty), Pseudomonas aeruginosa czy Escherichia coli coraz częściej wykazują odporność na wiele grup leków. Naukowcy ostrzegają, że już w połowie XXI wieku infekcje bakteryjne mogą ponownie stać się śmiertelne, jeśli nie znajdziemy nowych sposobów terapii.
Rośliny – naturalne laboratoria substancji przeciwbakteryjnych.
Rośliny od milionów lat żyją w środowisku pełnym mikroorganizmów. Aby przetrwać, wykształciły mechanizmy obronne – wytwarzają związki chemiczne, które niszczą bakterie, grzyby i wirusy.
Te naturalne związki określamy jako metabolity wtórne – należą do nich m.in. flawonoidy, terpeny, garbniki, saponiny i kwasy fenolowe.
W odróżnieniu od syntetycznych antybiotyków, które działają najczęściej jednym mechanizmem, substancje roślinne atakują drobnoustroje na wielu frontach jednocześnie – uszkadzają błonę komórkową, zaburzają metabolizm bakterii, a także utrudniają tworzenie tzw. biofilmu, czyli warstwy ochronnej bakterii.
Polskie zioła o działaniu przeciwbakteryjnym.
Czosnek pospolity (Allium sativum)
Czosnek to jeden z najlepiej przebadanych naturalnych antybiotyków. Jego aktywny składnik – allicyna – powstaje po rozgnieceniu ząbka i ma silne działanie przeciwbakteryjne.
Badania (m.in. Ankri & Mirelman, Microbes and Infection, 1999) potwierdzają, że allicyna niszczy błonę komórkową bakterii, zaburzając ich oddychanie i namnażanie.
W medycynie ludowej czosnek stosowano przy infekcjach dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli, a także przy ranach ropiejących. Dziś wiemy, że czosnek może hamować wzrost bakterii takich jak E. coli, Salmonella i oporny gronkowiec złocisty (MRSA).
Tymianek właściwy (Thymus vulgaris)
Olejek eteryczny z tymianku zawiera tymol i karwakrol – związki o silnym działaniu przeciwdrobnoustrojowym.
Badania wskazują, że tymianek skutecznie rozbija biofilm bakterii, dzięki czemu może wspierać leczenie infekcji przewlekłych, np. zatok czy skóry.
Zastosowanie:
-
inhalacje przy zapaleniu dróg oddechowych,
-
płukanki przy zapaleniu dziąseł,
-
toniki i maści przy trądziku i infekcjach skórnych.
Nagietek lekarski (Calendula officinalis)
Nagietek to zioło powszechnie występujące w Polsce, cenione w kosmetyce i medycynie naturalnej.
Zawarte w nim flawonoidy i triterpeny działają przeciwzapalnie, bakteriobójczo i wspomagają regenerację skóry.
Wyciąg z kwiatów nagietka bywa skuteczny wobec bakterii Staphylococcus aureus oraz Streptococcus pyogenes.
Stosowany zewnętrznie przyspiesza gojenie ran, oparzeń i podrażnień, a wewnętrznie wspiera odporność i łagodzi stany zapalne błon śluzowych żołądka.
Brzoza brodawkowata (Betula pendula)
Kora brzozy zawiera betulinę i kwas betulinowy – substancje o udowodnionym działaniu przeciwdrobnoustrojowym.
Badania polskich naukowców (m.in. z Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, 2022) potwierdzają, że ekstrakty z brzozy hamują wzrost bakterii Staphylococcus aureus (w tym szczepów MRSA), Enterococcus faecalis i E. coli.
Ekstrakt z kory brzozy wykazuje również działanie przeciwwirusowe i przeciwzapalne, dlatego znajduje zastosowanie w maściach, tonikach i szamponach na problemy skórne (np. łupież, egzema).
Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)
Zawiera hiperforynę i hiperycynę – związki o działaniu bakteriostatycznym i przeciwzapalnym.
Dziurawiec wykazuje skuteczność wobec bakterii Gram-dodatnich, w tym opornych szczepów Staphylococcus aureus.
Zewnętrznie stosowany w oleju lub maści wspomaga gojenie ran i oparzeń, a także łagodzi infekcje skóry.
Mechanizmy działania związków roślinnych
Badania naukowe wykazują, że fitochemikalia mogą działać na wiele sposobów:
-
Uszkadzają błonę komórkową bakterii, co prowadzi do jej pęknięcia i śmierci komórki.
-
Blokują enzymy metaboliczne, uniemożliwiając bakteriom namnażanie.
-
Hamują tworzenie biofilmu, który chroni bakterie przed antybiotykiem.
-
Utrudniają przekazywanie genów oporności między bakteriami.
-
Wzmacniają działanie antybiotyków – niektóre ekstrakty roślinne zwiększają przepuszczalność błon bakteryjnych, co pozwala lekom działać skuteczniej.
Takie wielokierunkowe działanie sprawia, że bakterie mają znacznie mniejsze szanse na wytworzenie odporności wobec związków roślinnych.
Kierunek: fitomedycyna przyszłości
Rosnące zainteresowanie roślinnymi antybiotykami prowadzi do intensywnych badań w dziedzinie fitofarmakologii.
Naukowcy analizują setki gatunków ziół w poszukiwaniu nowych związków, które mogą stać się bazą dla leków nowej generacji.
Polska, dzięki bogatej tradycji zielarskiej i dostępowi do lokalnych surowców, ma ogromny potencjał w tej dziedzinie.
Coraz więcej firm kosmetycznych i farmaceutycznych sięga po ekstrakty z brzozy, nagietka, szałwii, tymianku i babki lancetowatej – tworząc preparaty, które łączą skuteczność natury z nauką.
Źródła naukowe i literatura
-
Ankri, S., & Mirelman, D. (1999). Antimicrobial properties of allicin from garlic. Microbes and Infection, 1(2), 125–129.
-
Nostro, A. et al. (2004). Antibacterial effect of oregano and thyme essential oils against multidrug-resistant bacteria. Microbial Drug Resistance, 10(2), 195–198.
-
Działo, M. et al. (2022). Betulinic acid and birch bark extracts as antimicrobial agents. Medical University of Lublin, Poland.
-
WHO (2023). Global action plan on antimicrobial resistance.
-
Kumar, S. et al. (2020). Herbal compounds in combating antimicrobial resistance. Frontiers in Microbiology, 11: 1021.
